Rosmalen door P.Testas 1815

© 2010-2021 VanHeumen.info

Logo VanHeumen.info

In het archief van de gemeente Rosmalen is het volkstellingsregister van 1 januari 1840 bewaard gebleven. Hier wordt een alfabetische index op deze volkstelling gepubliceerd.

Niet alleen in Rosmalen, maar in alle gemeenten van het Koninkrijk der Nederlanden werd eind 1839 de omvang van de bevolking vastgesteld. Alvorens op de Rosmalense telling in te gaan, eerst iets over het fenomeen van volkstellingen in Nederland.


Sinds het einde van de 18e eeuw zijn in ons land volkstellingen gehouden.

De eerste volkstelling vond plaats in 1795. Het nieuwe bestuur van de Bataafse Republiek wilde de omvang van de bevolking weten om een nieuw stelsel van kiesdistricten te kunnen ontwerpen. Men kan dit als de eerste ‘nationale’ telling beschouwen.  

Een nieuwe stap werd gezet in 1828. Koning Willem I plaatste op 29 september van dat jaar zijn handtekening onder een wet die een eerste algemene volkstelling in Nederland voorschreef. Tevens werd vastgelegd dat zo’n telling elke tien jaar diende plaats te vinden. Het Koninklijk Besluit (KB) van 1828 vormde tot de totstandkoming van de Volkstellingenwet van 1879 de grondslag voor het houden van volkstellingen.

In 1829 werd uitvoering gegeven aan het KB en vond de eerste echt nationale telling plaats. Men ging uit van het begrip ‘werkelijke bevolking’. Onder ‘werkelijke bevolking’ werd verstaan de bevolking die werkelijk woonde in een bepaalde gemeente of daar gewoonlijk verblijf hield. Ook personen als bijv. schippers die tijdelijk afwezig waren, werden meegeteld bij de gemeente die daadwerkelijk hun woonplaats was.  

Een decennium later werd dus de tweede algemene tienjarige volkstelling gehouden. Volgens het KB van 4 september 1839 (no 98) zou de telling geschieden volgens de bepalingen en voorschriften van de volkstelling van 1829. Vanwege de overheid werd nogmaals verzekerd dat de maatregel van de koning geen ander doel had dan het aanleggen van uitvoerige volksregisters, ‘bevattende alle zoodanige opgave en bijzonderheden nopens de bevolking, welker kennis in het belang van den staat, nuttig en noodzakelijk is bevonden’. Evenals in 1829 ging men  uit van de ‘werkelijke bevolking’.

Later, bij de volkstellingen van 1849, 1859 en 1869, paste men het begrip ‘feitelijke bevolking’ toe. Dat hield in dat men alle personen die fysiek op het moment van telling in een gemeente aanwezig waren, tot de bevolking van die gemeente rekende.


Het genoemde KB van 4 september 1839 bepaalde dat de telling  aanving op 18 november en afgelopen moest zijn voor 31 december daaraanvolgende. Bij de ingezetenen werden biljetten afgegeven, die moesten worden ingevuld. In een ‘invullingsregister’ werden de gegevens van de opgehaalde biljetten opgeschreven en vervolgens werden veranderingen die zich in de burgerlijke stand en loop der bevolking tot 1 januari 1840 voordeden genoteerd. Vervolgens werd naar dit zogeheten ‘verbeterd register’ een in het net geschreven, tweede register aangelegd, die de toestand van de bevolking op 1 januari 1840 weergaf. In de gemeente Rosmalen hebben de leden van de gemeenteraad samen met de gemeentesecretaris zich belast met de werkzaamheden voor de volkstelling; ze kregen daarvoor f 1,- voor elke 100 ‘zielen’. Het inhoudelijk karakter van de werkzaamheden is weliswaar niet nader aangeduid, maar aangenomen mag worden dat het gaat om het afgeven en ophalen van de biljetten en misschien ook voor een deel het invullen ervan. Voor de in totaal 1797 getelde personen werd f 18,- uitbetaald.


Dan enkele opmerkingen over de volkstelling van 1839 in Rosmalen en de alfabetische index daarop.

Bij de volkstelling werden van elke Rosmalenaar de volgende gegevens genoteerd:

- leeftijd

- geboorteplaats

- burgerlijke staat (in Rosmalen is dat niet consequent vermeld)

- beroep (eveneens niet altijd vermeld)

- godsdienst

 

In de alfabetische index zijn voor burgerlijke staat de volgende afkortingen gebruikt:

- G = getrouwd

- O = ongehuwd (doorgaans werd de aanduiding ‘jongedochter’of ‘jongeman’ gebruikt)

- JD = jongedochter (=niet gehuwde vrouw)

- JM = jongeman (=niet gehuwde man)


Hoe zit met de betrouwbaarheid van de gegevens?

De telling in Rosmalen is niet zonder fouten. Zo is verschillende malen in de verkeerde kolom, afgaande althans op de voornaam van de persoon, de aanduiding ‘JM’ (Jongeman) of ‘JD’ (jongedochter) genoteerd. Niet altijd is dit in het register gecorrigeerd. Als het om omissies gaat, spreken een paar voorbeelden boekdelen: een kind dat overleed op 22 november 1839 (Gerardus van de Vliert) komt toch in het register voor, een jonge vrouw die overleed op 22 december 1839 (Theodora van Berne) komt eveneens in het register voor; en andersom, een kind dat op laatstgenoemde dag werd geboren (Wijnand Brioul) wordt niet in de volkstelling genoemd. Zeer slordig is wel de vermelding van een persoon, waarvan niet de naam wordt genoemd, maar die wel voor het totaal is meegeteld. Het enige dat we weten, is dat het een 13-jarige katholiek was die ten tijde van de telling in Hintham woonde. Of deze fout al bij het invullen van het biljet is gemaakt of later, valt thans, bij gebrek aan archivalia, niet meer te achterhalen. Misschien is de ziekte van een van de klerken van gemeentesecretaris Nicolaas Esser Meerman hier debet aan geweest. Esser Meerman, tevens gemeenteontvanger (en buiten dat ook nog notaris) zat december 1839, januari 1840 tot over zijn oren in het werk. Dit was het gevolg van de reeds gememoreerde ziekte van zijn klerk, het werk aan het volkstellingsregister, het opmaken van de gemeenterekening en dan nog de toevloed aan gewone administratieve werkzaamheden die aan het begin van een nieuw jaar moesten worden verricht.

In ieder geval heeft het Rosmalense volkstellingsregister van 1840 zijn feilen.


Bronnen en literatuur

www.volkstellingen.nl

Twee eeuwen Nederland geteld. Onderzoek met de digitale Volks-, Beroeps- en Woningtellingen 1795-2001. Den Haag 2007.


Stadsarchief ’s-Hertogenbosch, Archief gemeente Rosmalen 1811-1932, inv.nr. 62 (kopieboek uitgaande brieven burgemeester 1839-1841), fol. 66 (brief burgemeester aan districtscommissaris te ’s Bosch, 25 jan. 1840), 351 (gemeenterekening 1839), 452 (bijlagen gemeenterekening 1839, no. 85), 917 (volkstellingsregister 1840).


Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC) ’s-Hertogenbosch, Archief provinciaal bestuur Noord-Brabant 1814-1920 (toegang 17), inv.nr. 8223 (Provinciaal blad van Noord-Brabant, 1839, 2e halfjaar, no’s 165, 185).







VOLKSTELLING VAN 1826-1840

Volkstelling 1826-1840

Volkstellingsregister 1826

Volkstellingsregister 1830

Volkstellingsregister 1840

Blad van het volkstellingsregister 1840: de gezinnen van notaris en secretaris Nico Esser Meerman en zijn buurman, schoolonderwijzer (later burgemeester) Lambertus van Erp, in Hintham Kwitantie voor verrichten volkstelling 1840 Kwitantie voor verrichte werkzaamheden voor de volkstelling, 1840 (bijlage gemeenterekening 1839) Blad van volkstellingsregister 1840